+

مقدمه
پیش از اسلام – پارسی – پارتی

استفاده از حیاط مرکزی در بین النهرین به زمان اوروک (۲۵۰۰– ۳۰۰۰ ق.م) بر می گردد. که به عنوان یک فرم کلی در احداث بناها به کار می رفته است. حیاط مرکزی که قبل از اسلام به دلایل گوناگون مورد استفاده بوده در فرهنگ اسلام به عنوان بیانی از احساس مسلمین نسبت به فضا معنا یافته و چه از نظر کاربردی و چه از دید سمبلیک به اوج خود می رسد.

پروژه آشنایی با معماری اسلامی – مقایسه حیاط در مساجد ۴۱ اسلاید

.

سنت پیشینه
حیاط فضایی در معماری است که دو کاربرد زیر را دارد:
حیاط در معماری
آن قسمت از عرصه که در اشتغال ساختمان نباشد و معمولاً محصور، گلکاری و درختکاری می‌شود.
حیاط در بناهای قدیمی مرکز و قلب ساختمان بوده است. حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت، ویژگیی بود که از گذشته‌های دور در معماری ایرانی به چشم می‌آمد. همچنین حیاط محلی برای تجمع و معمولاً چهار گوش بوده. ابعاد حیات را تعداد و عملکرد فضاهای اطراف آن تعیین می‌کنند. هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرایط مختلف محلی نظیر آب و هوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی می‌یابد.

صحن و زمین جلوی ساختمان که اطراف آن محصور باشد.

سیر تحول در صحن مساجد
علی رغم دسته بندی هایی که در رابطه با معماری مساجد صورت گرفته است تقسیم بندی حیاط مساجد در معماری اسلامی و به طور مشخص سیر تاریخی و تنوعات بومی آن تقریباً بدون مطالعه مانده است. با این حال در ارتباط با موقعیت الگوی حیاط (صحن) نسبت به زمین مسجد صحن مساجد را می توان در دسته بندی زیر خلاصه کرد:
صحن یکطرفه
صحن مرکزی
صحن مرکزی گسترده

صحن یکطرفه
تحت تاثیر الگوی مسجد پیامبر در بیشتر مساجد اولیه که در قرن اول هجری ساخته شده بودند که حیاط در یک طرف زمین قرار می گرفت.
پیرامون حیاط رواق هایی در یک، دو، سه و یا چهار جبهه می ساختند که علاوه بر جنبه های عملکردی آن تاکیدی بر محصور بودن فضای حیاط بود.
رواق ها در جهت قبله عریض شده و شبستان مسجد را به وجود می آوردند.
صحن به عنوان یکی از عناصر شاخص در این ترکیب معماری، که به سبک عربی در طراحی معماری مساجد شناخته شده است و به عنوان پیش در آمدی برای ورود به شبستان بوده است.
ورود به صحن در جهت قبله است و در نتیجه ورود به شبستان مسجد به تدریج و با طمانینه صورت می گرفت.
در ترکیه به دلیل نفوذ معماری بیزانس از یک طرف و شرایط اقلیمی از طرف دیگر استفاده از حیاط در برخی مناطق محدود است. این مساجد گرچه فاقد صحن اند، ولی فضای بازی که در مقابل مسجد وجود دارد و به آن «زیاده» می گویند. دارای عملکردی اجتماعی – مذهبی به مثابه صحن مسجد است. اما عنصر مشخص معماری مساجد دوره ی عثمانی در مساجد بزرگ حیاط های کوچک و مستطیل شکلی است که به وسیله یک ردیف رواق دور تا دور محاط شده اند.

صحن مرکزی
مرکزیت در اسلام نمادی از وحدت وجود است و بنابراین بازتاب کیفیتی است که در بطن آن وحدت نهفته است. در بیان وحدت و انعکاس آن از طریق مرکزیت، فضاهای پر و خالی مسجد، هر یک به گونه ای به کیفیات فرمی و فضایی مجهز می شوند.
فضای بسته با گنبد و فضای باز یا صحن با قرارگیری در مرکز زمین ، صحن مربع شکلی که سمبلی از ثبات و پایداری است ، وقتی در مرکز مسجد قرار می گیرد. به عنوان یک عنصر نظم دهنده به مسجد عمل کرده قطبی می شود که فضای اطراف را تحت تاثیر خود قرار می دهد و طرح اولیه ی مسجد جامع یزد دارای چنین حیاط هایی هستند.

صحن مرکزی گسترده
آنچه که باعث تغییری اساسی در کیفیت فضایی حیاط در معماری اسلامی شد. اضافه کردن ایوان به آن بود. ایوان به عنوان فضایی بین داخل و خارج بنا هر دو کیفیت داخل و خارج را دارد. با این حال طراحی ایوان های مساجد بر محورهای مرکزی حیاط نشان دهنده ی وحدتی بین حیاط و ایوان هاست. در مقایسه ی رابطه ی بین ایوان با فضاهای بسته و باز مسجد ایوان ارتباط بصری و فضایی نزدیک تری با فضای باز (حیاط) می یابد و به عنوان جزیی از حیاط معنای خود را از آن می گیرد. به عبارت دیگر این فضای باز حیاط است که به سوی فضاهای بسته تداوم و گسترش یافته و به داخل آنها نفوذ کرده است. این گسترش و نفوذ که می تواند به وسیله ی ایوان (که برای خواندن نمازهای فرادی، تشکیل حلقه های درس، محل تجمع و مذاکرات و مباحثات دعا و نیایش استفاده می شود.) می افزاید.
گسترش حیاط به وسیله ی چهار ایوان در چهار سو، فضای باز بیشتری در رابطه با حیاط مرکزی ایجاد می کند و تاکیدی بر مرکزیت صحن است. ایوانی که در جهت قبله است به وسیله ی عمق و یا ارتفاع بیشتر اهمیت می یابد و در نتیجه به فضای صحن در عین ایستایی جهتی معنوی می دهد. طرح چهار ایوانه که اصالتاً سبکی ایرانی است و به صورت ایوان هایی نامنظم در تالار استفاده می شده است. به فرمی قرینه و منظم در دوره ی اسلامی تبدیل شده و بعد از سلجوقیان در ساخت مساجد متداول می شود.
مسجد جامع زواره قدیمی ترین مسجد باقی مانده از این سبک است. این الگو به عنوان فرمی غالب در بسیاری از مساجد مناطق اسلامی به خصوص در ایران، هند و آسیای مرکزی مورد استفاده قرار گرفته است .

طبق سبک شناسی مرحوم پیرنیا معماری ایران از شش شیوه معماری برخوردار است.
پیش از اسلام
پارسی
پارتی
پس از اسلام
خراسانی
رازی
آذری
اصفهانی

و…….

.

فهرست مطالب :
مقدمه
شناخت
شناخت مسجد جامع یزد
شناخت مسجد امیر چخماق
شناخت مسجد ملا اسماعیل
شناخت مسجد جامع ابرند آباد
شناخت مسجد خضرشاه
شناخت مسجد ریگ
شناخت مسجد اهرستان
شناخت مسجد پیرحسین دامغانی
مقایسه

=========================================================