فهرست مطالب

مقدمه    ۱
۱-۱- تاریخ سکه    ۲
۲-۱- تاریخچه و جغرافیای سیاسی سلسله صفویه    ۴
۱-۲-۱-۱ نسب خاندان صفویه    ۴
۲-۲-۱- جغرافیای سیاسی    ۵
۳-۲-۱- مذهب صفویان    ۶
۴-۲-۱- اوضاع اقتصادی عصر صفویان    ۷
سکه شناسی دوره صفویان    ۹
۱-۲- فن سکه زنی در ضرابخانه    ۱۰
۳-۲- مواد اولیه سکه    ۱۱
۳-۲- معادن    ۱۲
۴-۲- نام سکه های صفویان    ۱۳
۱-۴-۲- سکه های طلا    ۱۳
۲-۴-۲- سکه های نقره    ۱۴
۳-۴-۲- سکه‌های مسی (فلوس)    ۱۵
۴-۴-۲- سکه های لاری ـ لارین ـ لارن    ۱۶
خط و نقش در سکه های صفوی    ۱۷
۱-۳- خط و زبان روی سکه    ۱۸
۲-۳- توقیع    ۲۱
۳-۳- نقوش روی سکه    ۲۱
۳-۳- قاب بندی روی سکه    ۲۳
۴-۳- نقوش سکه های مسی    ۲۴
۱-۴-۳- نقش خورشید    ۲۵
۲-۴-۳- نقش شیر و خورشید    ۲۷
۳-۴-۳- نقش طاووس    ۲۹
۴-۴-۳- نقش ماهی    ۳۰
ویژگیهای سکه های صفویان    ۳۲
نتیجه و پیشنهادات    ۳۴

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

چکیده

سکه شناسی بخشی از تاریخ هنر هر دوران پژوهشگران توانسته اند با استفاده از مجموعه عناصر موجود در سکه برخی از گوشه های تاریک و مبهم و تاریخ و فرهنگ جهان را روشن نمایند. سکه هر دوره نمادی از مذهب، آداب و رسوم، خط و زبان، چگونگی وضعیت اقتصادی و اجتماعی و هنری آن دوره بوده است.

موقعیت تاریخی، سیاسی، مذهبی و اقتصادی صفویان به طور اختصار مورد بررسی قرار می گیرد. در سکه شناسی دوره صفویان، نمی توان از مسائل ذکر شده یاد نکرد، چراکه چگونگی ضرب سکه در این دوران ارتباط مستقیم با حوادث و مسایل یاد شده داشته است.

رسیدن به مرزهای سیاسی کشور، استفاده از تشیع به عنوان یک تفکر پیشرو و عامل مهم اتحاد اقوام ایرانی و در پس آن برنامه ریزی برای توسعه اقتصادی ایجاد راه ها، راهدارخانه ها، امنیت حمل و نقل کالا، کاروانسراها و … و ایجاد رابطه اقتصادی با کشورهای بزرگ اروپایی و بالطبع آشنایی با اصول اقتصاد اروپایی، همه و همه در بالندگی اقتصاد داخلی تأثیر فراوانی داشت.

سکه به عنوان وسیله ای برای مبادله اقتصادی، در دوره صفویان، بازتابی از مسائل یاد شده بود، بی سبب نیست که سکه خانه های (ضرابخانه) دوره صفویان و عناصر موجود در سکه های این دوره، در تاریخ سکه زنی ایران، جایگاه ویژه ای دارد. بدون شک در برخی از مقاطع تاریخی،‌ ضرب سکه صفویان، در تاریخ بعد از اسلام،دورانی نو زا و پرتانی بوده است. به جرأت می‌توان گفت برخی از سکه های دوره صفویان به لحاظ پشتوانه ای که در بخشهای گذشته برشمرده شد. آمیزه ای از هنر، و فن سکه زنی در کشورمان بوده است.

بررسی نقوش و خطوط و شعائر بکار رفته بر روی سکه های صفویه حاوی اطلاعات بسیار سودمندی در زمینه آداب و رسوم و فولکور و خط و زبان و هنر و هنرمندان این دوره می باشد. هنر این دوران را در سایه بینش سنتی نسبت به هستی و جهان به معنای اعم کلمه می توان شناخت. تشیع در میان صفویان دارای آنچنان ارزش و مقامی بود که توانست علاوه بر متحد ساختن اقوام ایرانی در هنر نیز ریشه یابد و کلام الهی و نقوش اسلیمی را هنرمند با هنر قدسی بر روی سکه متجلی سازد. در آغاز تزئین روی سکه را با نام ائمه (ع) آغاز کردند و سپس هنرمند با تغییراتی که در فرم حروف بوجود می آورد از تکرار حرف “ع” نام حضرت علی (ع) گلی زیبا را در مرکز سکه پدید می آورد و یا با ادامه حرف ”ی” قاب بندی در سطح سکه پدید می آورد، سپس این تلاش را ادامه می دهد تا آنکه می تواند گلهای اسلیمی را در سطح سکه پیاده نماید. و در میان پیچ و تابهای آن القاب و عناوین زیبا را جای دهد و شاعر زمان به کمک او آید و شعری را به زبان دیوانعلی عصر صفوی که فارسی است هدیه می‌کند و هنرمند خطاط با قلم زیبای خویش به خط نستعلیق آنرا نقر نماید و صحنه زیبایی از هنرهای دوران صفویه را در سطح کوچک سکه می آفریند.

واژه های کلیدی: سکه شناسی، دوره صفویه، فن سکه زنی، مواد اولیه،  خط و نقش

مقدمه

سکه شناسی بخشی از تاریخ هنر هر دوران پژوهشگران توانسته اند با استفاده از مجموعه عناصر موجود در سکه برخی از گوشه های تاریک و مبهم و تاریخ و فرهنگ جهان را روشن نمایند. سکه هر دوره نمادی از مذهب، آداب و رسوم، خط و زبان، چگونگی وصعیت اقتصادی و اجتماعی و هنری آن دوره بوده است.

به معنی دیگر می‌توان گفت که سکه شناسی به عنوان یکی از شاخص های شناسایی میراث فرهنگی ملل همواره از جایگاه ویژه ای در مطالعات تاریخ برخوردار بوده است. هریک از عوامل تشکیل دهنده سکه: نوع فلز: نقشها و نگارها، علائم روی سکه، محل ضرب، تاریخ ضرب، ابزار ضرب و … به لحاظ علمی، در شناخت تاریخ، فرهنگ و هنر و نیز اقتصاد هر دوره تاریخی، نقش عمده ای دارد. (طالبی، ۱۳۷۳، ص ۹)

از دید تاریخ نویسی، سکه های کهن ارزش آن نوشته های سنگی را دارد که بدست آمده است. سکه ها سندهای دست نخورده تاریخ هستند که از زمان باستان بازمانده اند، اگرچه سکه چیز کوچکی است و هر کدام جز یک یا دو جمله را دربرندارد، اما جبران این تفاوت را فراوانی آنها می‌کند. (کسروی، ۱۳۵۲، ص ۱۲۱و۱۳۰)

به علت آنکه سکه جزء اشیائی بوده که مردم در هنگام فررا می توانستدن با خود همراه ببرند، و ویران شدنی نبود از حوادث مصون مانده است. امروز نمونه هایی از آنها به دست ما رسیده که چگونگی تمدن و فرهنگ و مسائل سیاسی و جغرافیائی را با زبان بی زبانی بیان می‌کند. سکه یگانه سند و مرجع قابل اعتماد برای روشن نمودن گوشه‌‌های تاریک تاریخ و اثبات درستی و نادرستی اطلاعاتی است که از منابع دیگر تاریخ بدست آمده.

در قلمرو تاریخ هنر جدا از مسائل اقتصادی و علوم انسانی (تاریخ، مردم شناسی، باستان شناسی، اسطوره شناسی) مجموعه اطلعات موجود بر سکه ها، همواره اطلاع سان و دستمایه ای برای پژوهشگران بوده است. نقوش هر سکه در هر دوره ای نمایشی از هنر زمان خود است با نگاهی بروی سکه های تاریخی یک ملت می‌توان تاریخ هنر و نوع هنر آن دوران را بطور فشرده رقم زد.

از آغاز پیدایش سکه، خط در کانر سایر نقوش استفاده شده است (از خط تصویری تا الفبائی) بنابراین یکی از عوامل شناسایی خطها از دوره باستان تا به امروز سکه های بدست آمده در هر زمان و حکومت است.

۱-۱- تاریخ سکه

قبل از پیدایش سکه مردم از راه معاوضه و مبادله اجناس به صورت پایاپای امور تجاری خود را انجام می دادند. لیدیها اولین مردمی بودند که سکه ضرب کردند. ایرانیها پس از فتوحات پی در پی در آسیای صغیر به وجود سکه و لزوم استفاده از آن پی بردند. در زمان داریوش اول (۵۲۲-۴۸۶ ق.م) برای نخستین بار در ایران سکه های طلا و نقره ضرب شد. در زمان ساسانیان سکه با نقش پادشاهان و تاج و خط پهلوی و نقش آتشران ضرب گردید. (۲۴۴-۶۵۲م).

با ظهور اسلام شخصتیها از روی سکه ها حذب شد و آیاتی از قرآن مجید، نام سلاطین، محل ضرب و سال ضرب منقوش گردید. باید یادآور شد که در طبرستان ضرب سکه ادامه شیوه سکه زنی دوره ساسانیان بود، بدین معنی که نقش اسپهبدان مانند دات برزمهر و فرخان و خورشید با خط پهلوی بروی سکه نقر می شد. ملکزاده بیانی: سکه از قدیمیترین ازمنه تا دوره اشکانی ص ۱۵ شاهان و امرای صفاریان ، سامانیان ، آل زیار و غزنویان به همان طریق خلفا با آوردن نام خود و خلفا و آیاتی از قران مجید به خط کوفی به ضرب که پرداختند. از دوره حکومت ایخانانن مغول در ایران، سکه هایی به دست آمده که به خط ایغوری است. از دوره تیموریان نیز سکه های طلا و نقره به نام امراء و سلاطین که القاب آنها و تاریخ و محل و ضرب و نام خلفای راشدین به خط کوفی و نسخ بروی آنها حک شده بدست آمده است.

امرای قره قویونلو (۷۸۰-۸۷۴ هـ.ق) و امرای آق قویونلو (۷۸۰-۹۰۸ هـ.ق) سکه های که ضرب نمودند نام امرا و سلاطین و تاریخ ضرب و نام خلفای راشدین بر روی آن نقش شده.

با حکومت شاه اسماعیل اول و تشکیل دولت صفوی یکی از ادوار درخشان تاریخ ایران آغاز می شود، شاهان صفی با برانداختن حکومت ملوک الطوایفی و متمرکز نمودن دیوانسالاری و تحکیم مبانی مذهبی کشور در کلیه شئون سیاسی و فرهنگی و هنری و اقتصادی و تجاری پیشرفت حاصل نمودند، وضع مالی، اساسی معین و ثابتی یافت.

۲-۱- تاریخچه و جغرافیای سیاسی سلسله صفویه

سلسله صفویان از سال ۹۰۵ تا ۱۱۳۸ هـ.ق بطور مستمر و پس از آن مخصوصا پس از تسلط کوتاه فاغنه تا ۱۱۴۸ هـ.ث، سال جلوس نادرشاه به طور رسمی در ایران سلطنت کرده اند.

۱-۲-۱-۱ نسب خاندان صفویه

صفویه به نام جد بزرگ خویش شیخ صفوی الدین اردبیلی (۶۵۰-۷۳۵ هـ.ق) از مشایخ و عرفای بسیار مشهور ایران، مسوبند. ا زعاعقاب مشهور وی شیخ صدرالدین صفوی، سلطان جنید و سلطان حیدر هستند. سلطان حیدر پدرشاه اسمعیل اول صفوی، مؤسس این سلسله بوده است درباره نسب این سلسله، مشهور آن است که نژاد و تبار آنها به امام موسی کاظم (ع) هفتمین امام شیعه اثنی عشری می رسد، اما محققین در صحت این نسب تردید دارند، زیرا در کتبی که قبل از عهد شاه طهماسیب اول و در ایام سلطنت شاه اسمعیل نوشته شده، اشاره ای به این مطلب وجود ندارد. (اقبال آشتیانی،‌ص‌۶۶۲)

۲-۲-۱- جغرافیای سیاسی

شاه اسماعیل اول پس ا به تخت نشستن در تبریز شهرهای همدان، شیراز، کرمان و بغداد را متصرف شد. در سال ۹۴۱ هـ.ق حاکم عثمانی سلطان سلیمان خان قانونی بغداد را جزء متصرفات خود کرد. در زمان شاه عباس اول مجدداً بغداد فتح شد و نواحی دیار بکر و ارزنجان و شروان در محدوده جغرافیایی حکومت صفوی قرار گرفت. نواحی با وه در بند، گنجه، قراباغ، چخورسعد (ایروان) و قسمتی از گرجستان از متصرفات این دولت بود.

از سال ۹۱۳ تا ۹۳۹ هـ.ث بدلیس و در سال ۹۵۵ هـ.ق وان جزء قلمرو ایران شد.

بحرین نیز جزء متصرفات ایران بود و حتی بصره نیز گاهی تابع دولت صفویان قرا گرفت . خراسان در سال ۹۱۶ هـ.ق توسط شاه اسماعیل اول فتح شد و در این زمان رود جیحون مرز میان ایران و ازبکان تعیین گردید.

و هرات و قندهار نیز در دست دولت صفوی بود. در اواسط سلطنت شاه اسماعیل اول، کشور ایران چنان بسط و توسعه ای یافت که هرگز در ادوار بعد بعدان پایه نرسید، شاه طهماسب اول و شاه اسماعیل دوم توانستند حدود و ثغور کشور را تقریباً به همان حدودی که در زمان شاه اسماعیل اول بود حفظ کنند. بر اثر پریشانی اواضغع کشور و حملات عثمانیها و ازبکها در اواخر سلطنت سطلان محمد و اوایل سلطنت شاه عباس اول فقط قسمت اصلی این کشور بر جای مانده بود شاه عباس قلمرو سلطنتی را به همان وسعت اجداد خود رساند و عراق عرب را نیز تحت فرمان خود درآورد.